Romanın sunduğu zenginlik, ihtişam ve Amerikan duşunun kırılgan yapısı, hem edebi hem de toplumsal açıdan kıymetli bir tartışma alanı yaratıyor. Lakin yıllar içinde, Gatsby’yi yanlış okumaya ve onu sırf gösterişli partiler, renk sembolizmi ve romantik bir aşk kıssası olarak algılamaya eğilimliyiz. Meğer ki F. Scott Fitzgerald’ın bu yapıtı, çok daha derin ve karmaşık katmanlar barındırıyor.
F. Scott Fitzgerald, The Great Gatsby’yi yazarken kendi ömründen ilham aldı. Orta sınıftan gelen ve seçkinlerin dünyasına dâhil olmak isteyen Fitzgerald, toplumun en üst kesitinin ihtişamına kapılmakla onları eleştirmek ortasında gidip gelen bir his içerisindeydi. Tıpkı Jay Gatsby’nin Daisy Buchanan’a olan aşkı üzere, Fitzgerald da gençliğinde maddi imkânsızlıklar nedeniyle sevdiği bayana ulaşamamanın acısını yaşadı.
Bu ferdî tecrübeler, Gatsby’nin Daisy’ye duyduğu aşkı sadece romantik bir saplantıdan ibaret olmaktan çıkararak, Amerikan duşunun aldatıcı tabiatını gözler önüne seren bir metafor haline getirdi. Fitzgerald’ın bir başyapıt yaratma eforu, kuşağının en kıymetli edebi figürlerinden biri olma isteğiyle birleşti ve sonuç olarak Gatsby, Amerikan edebiyatının en büyük yapıtlarından biri olarak kabul edildi.
Gatsby’nin trajik öyküsü, Amerikan duşunun ne kadar ulaşılmaz ve aldatıcı olduğunu gözler önüne seriyor:
Gatsby, kendisini James Gatz’den Jay Gatsby’ye dönüştürerek yeni bir kimlik yaratır ve varlıklı olmanın Daisy’yi kazanmasını sağlayacağını düşünür. Lakin Fitzgerald, bu duşun geçersiz olduğunu ve sınıfsal ayrımların aşılamaz duvarlar oluşturduğunu roman boyunca vurgular.
Tom ve Daisy Buchanan üzere “eski zengin” sınıfına mensup karakterler, Gatsby üzere sonradan güçlü olanları küçümseyerek ayrıcalıklarını korur. Romandaki en unutulmaz satırlardan biri olan, “Onlar dikkatsiz insanlardı… Eşyaları ve yaratıkları parçaladılar ve sonra paralarına yahut uçsuz bucaksız dikkatsizliklerine geri çekildiler.” tabiri, seçkinlerin sorumsuzca hareket edebildiğini ve bunun bedelini alt sınıfların ödediğini çarpıcı bir halde gösterir.
Gatsby, 20. yüzyılın ortalarından itibaren Amerikan lise müfredatında kendine sağlam bir yer edindi. Fakat birçok öğrenci için roman, yalnızca renk sembolleri ve romantik bir kıssa üzerinden kıymetlendirilerek, derin toplumsal tenkitler göz gerisi ediliyor. Romanın ana temalarından olan sınıf ayrımı, yozlaşmış zenginlik ve Amerikan duşunun çöküşü yerine, Gatsby’nin partileri ve şık kıyafetleri ön plana çıkarıldı.
Bu yüzden birçok tiyatro ve sinema uyarlaması, Gatsby’yi yanlış yorumlamaya devam etti. Bilhassa Baz Luhrmann’ın 2013 üretimi The Great Gatsby sineması, görsel ihtişamı ve müzikleriyle dikkat çekse de romanın derinliklerini tam manasıyla yansıtmakta başarısız oldu.
Benzer biçimde Broadway ve sahne uyarlamaları da ekseriyetle Gatsby’nin duygusal tarafına ve gösterişine odaklanırken, Fitzgerald’ın tenkitlerini art planda bıraktı.
The Great Gatsby, bilhassa son yıllarda, günümüz dünyasında giderek daha manalı hale geliyor. Günümüz milyarderlerinin medya üzerindeki tesiri, servet dağılımındaki eşitsizlikler ve eski seçkinlerin gücünü müdafaa eforları, Fitzgerald’ın öngördüğü sınıfsal yapıyı doğrular nitelikte. Romanın temel bildirilerinden biri olan “zenginlik yozlaştırır” fikri, bugün de geçerliliğini koruyor.
New York’un finans dünyasında, büyük teknoloji devlerinin yükselişinde yahut toplumsal medya çağında servet gösterisinin nasıl bir statü sembolü haline geldiğinde Gatsby’nin yankılarını duyabiliyoruz. Fitzgerald’ın neredeyse bir asır evvel yaptığı tenkitler, çağdaş toplumda da birebir şiddetle yankılanıyor.
The Great Gatsby, yüz yıl boyunca yanlış okunan bir roman oldu. Onu yalnızca gösterişli partiler ve trajik bir aşk öyküsü olarak görmek, Fitzgerald’ın yapıtına yapılmış büyük bir haksızlık:
Gatsby, Amerikan toplumunun zenginlik, statü ve düş kavramlarına dair çelişkilerini açığa çıkaran, derin bir toplumsal tenkit…
Gatsby’nin partilerinden ve renk sembolizminden daha fazlasını görmeye başladığımızda, romanın gerçek gücü ortaya çıkıyor. Şayet Gatsby hâlâ okunmaya devam ediyorsa, bu onun geçmişten gelen bir nostalji ögesi olmasından değil, günümüz dünyasına dair hâlâ çok şey söyleyebilmesinden kaynaklanıyor.
Çeviri