Kıymanın kilosu 300 lira oldu, bir yılda üçe katlandı. Kişi başı ulusal geliri 100 bin dolar olan İrlanda’da bir kilo et 10 dolar. Avustralya, Britanya, Finlandiya, Katar, Çekya üzere varlıklı ülkelerde de et fiyatları bizden ucuz. Dünyamız ise en makus ekonomik felakete götürecek 10 mega tehditle karşı karşıya…
Çanakkale’de her vakit gittiğim bir kasap var. Kıyma fiyatlarını geçen yıldan beri takip ediyorum. Her gidişimde 10 ya da 20 lira zamlanıyor. Genç bir arkadaş kasaplık yapıyor; Furkan… Fanatik Galatasaraylı, muhabbet ediyoruz; futboldan, Çanakkale’den, hayat pahalılığından… Ve tabi et fiyatlarından. “Kıymanın kilosu geçen yıl Ramazan’da 100 liraydı, Ocak ayında 180-200 lira oldu” diyor.
Bir evvelki gidişimde 280 liraydı. Gülüştük…
“300 olur mu?” dedim. “Olur abi, hiç merak etme” dedi. Son gittiğimde, daha dükkana girer girmez, “300” dedi. Çabucak dükkandaki fiyat listesinin fotoğrafını çektim. Geçen pazartesi günüydü.
Aktüel et fiyatları (şimdilik). ET FİYATLARI BİR YILDA ÜÇE KATLANDI
İşte durum bu; Türkiye’de et fiyatları bir yılda üçe katlandı. Nasıl bir dünyada yaşıyoruz? Kim, nasıl beslenecek bu fiyatlardan… Bir haber vardı; kasaptan 10 liralık kıyma istiyorlarmış, adam “100 gramı 27 lira zati. Ne diyeceğimi bilemiyorum” diyor.
Eve geldim, Mart ayı enflasyon bilgileri açıklanmış. İstatistik Kurumu’na (TÜİK) nazaran, yıllık enflasyon yüzde 50.5’e düşmüş. Olağan resmi veri… Enflasyon Araştırma Grubu’na nazaran (ENAG) ise yüzde 112.5…
DİSK-AR ise farklı hesaplıyor. DİSK-AR’a nazaran, en fakir yüzde 20’lik gelir kümesinin yıllık besin enflasyonu yüzde 100.2, ikinci yüzde 20’lik kümenin da yüzde 87.5 olarak gerçekleşti.
TÜİK’e nazaran, Mart ayında artırım şampiyonu yüzde 20 ile dana eti oldu. Yani et fiyatları 30 günde beşte bir oranında arttı. Şubat ayında da yüzde 10 artmıştı.
BİZDEN ÇOK DAHA VARLIKLI ÜLKELERDE ET DAHA UCUZ
Türkiye’de et fiyatları, kişi başı ulusal geliri bizim 8-10 katımız olan birçok gelişmiş ülkeden daha kıymetli hale geldi. Tabi yalnızca et fiyatları değil, hayvancılık ile ilgili tüm eserlerin fiyatları yükseldi.
Tabloda Şubat ayı prestijiyle çeşitli ülkelerde bir kilo bifteğin dolar olarak fiyatı yer alıyor. Yanında da 2022 yılında kişi başı ulusal gelirleri… Türkiye’de Şubat ayında bir kilo biftek 14 dolar iken 2022 kişi başı GSYİH’mız (gayrisafi yurtiçi hasıla) 9.961 dolar.
Bizden çok daha güçlü; Avustralya, Britanya, Finlandiya, Kuveyt, İrlanda üzere ülkelerde et fiyatları daha ucuz. Örneğin İrlanda’nın kişi başı geliri 102 bin dolar düzeyinde, bir kilo et ise 10,6 dolar…
Çevremizdeki birçok ülkede de et fiyatları bizden ucuz; Sırbistan’da 11,6, Romanya’da 10,27, Azerbaycan’da 9.13, Rusya’da 8.83 dolar.
İRLANDALI YILLIK GELİRİYLE 9 BİN 625 KİLO, BİZ İSE 710 KİLO ET ALABİLİYORUZ
Bir de kişi başı ulusal gelire oranladığımızda Türkiye’de et fiyatlarının ne kadar kıymetli olduğu düzgünce ortaya çıkıyor. Biz bir yıllık kişi başı ulusal gelirimizle yalnızca 710 kilo biftek alabiliyoruz.
Oysa bir İrlandalı tam 9 bin 625 kilo, Amerikalı 5 bin 261, İngiliz 3 bin 571, İtalyan 2 bin 137, Rus 1,661 ve bir Yunan 1,429 kilo et alabiliyor. Türklerden daha az et alabilenlerin hepsi bizden daha fakir ülkeler…
Soru şu: Türkiye’de et fiyatları neden roket üzere yükseliyor?
Kısaca sıralayalım:
– Arz problemi var. Büyükbaş hayvan sayısı geçen yıla nazaran yüzde 6 azaldı. Bunun en değerli nedeni küçük çiftçinin piyasadan çekilmesi… Küçük üretici yok, devasa çiftlikler ve karteller var.
– Girdiler artıyor. Yem fiyatları yüzde 300, akaryakıt yeniden üç kat yükseldi. Kira, personellik, elektrik maliyetleri de arttı.
– Kâfi tedbir ve düzenleme yok. Küçük üreticiye yeteri kadar takviye yok, üretimi bırakmasının önüne geçecek siyasetler eksik. Fiyatları terbiye edecek ithalat yapılmıyor.
– Son haftalardaki yükselişte büyük Kahramanmaraş zelzelesinin de tesiri var. Bölgenin toplam et üretimine katkısı yüzde 20 düzeyinde, 7-8 bin büyükbaş hayvan öldü. Amik Ovası, Gaziantep, Kahramanmaraş ve Adıyaman üzere kıymetli hayvancılık merkezlerinde üretim aksadı.
Özetin özeti: Arz eksik, üretim maliyetleri inanılmaz yükselmiş durumda, üretici piyasadan çekiliyor, üretime takviye yok, arz zahmetine karşın dışardan tedarik yapılmıyor.
Sadece et fiyatları değil, işte; soğanın kilosu 30 liraya yaklaşıyor. 200 lira ile 27 adet soğan alınabiliyor. 2018 yılında bir litre süt 2.2 liraymış bugün 23 lira, ayçiçek yağının litresi 7 liraymış bugün 45 lira. DİSK-AR açıkladı; AKP periyodunda besin enflasyonu yüzde 1.749 artmış.
ÇALIŞANA, EMEKLİYE OLUNCA POPÜLİZM, SANAYİCİYE, MÜTEAHHİDE TEŞVİK OLUNCA YAPISAL REFORM
Nefes alabilsin diye emekliye, yılda iki sefere mahsus olmak üzere 15 bin lira ikramiye vereceğim diyen muhalefet başkanına “popülizm” suçlaması yapılıyor. Lakin, ihracatçıya, yatırımcıya teşvik verirken, bankalardan vergi almazken kimse kaynağı sorgulamıyor.
Evet, Türkiye’nin kaynak sorunu var fakat maliye siyasetleri çok yanlış. Vergi gelirlerinin ulusal gelire oranı Fransa’da yüzde 45, OECD ortalaması yüzde 34 iken, Türkiye’de bu oran yalnızca yüzde 23. Bir an evvel servetten, ranttan, sermaye karından, finans kısmından daha fazla vergi alınması, çalışanların sırtındaki dolaylı vergilerin azaltılması gerekiyor.
“Popülizm” diyenlere en hoş karşılığı ekonomist Mustafa Sönmez verdi. Şöyle dedi:
“Yüzde 85’i geçmiş enflasyon yangınında kavrulmuş ücretliye, çiftçiye, fakirleşmiş emekliye merhem olacak kaynak tahsisi tekliflerine ezber itiraz hazır: Popülizm! İyi de o kaynağı iş alemine, tüccara, müteahhide, sanayiciye teşvik ismi altında aktarmanın ismi ne? Yapısal Islahat mu?”
ÇOK DEĞERLİ İKİ KİTAP VE SİSTEMİ SAVUNAN MÜELLİFLER BİLE SON DERECE ENDİŞELİ…
Ne Türkiye ne de dünya iktisadı güzele gitmiyor. Çok önemli ikazlar yapılıyor. Şimdi Türkiye’de yayımlanmayan iki değerli kitaptan kelam edeceğim. Biri, isabetli kestirimleri nedeniyle “Bay Kıyamet” olarak bilinen Nouriel Roubini’nin…
Kendisi İstanbul doğumlu, bir yaşına kadar kalmışlar, Türk değil… Roubini 2008 Global Finansal Krizi’ni, konut bölümündeki çöküşü vd. öngörmüştü. Yeni kitabında önümüzdeki periyot için ürkütücü varsayımlarda bulunuyor.
Henüz Türkçe’ye çevrilmeyen yeni kitabında (Mega Tehditler: Geleceğimizi Tehlikeye Atan On Tehlikeli Eğilim ve Onlardan Nasıl Kurtulabiliriz?) dünyamızı bekleyen birbiriyle irtibatlı on büyük tehdidi tahlil ediyor ve bunlara “mega tehditler” ismini veriyor. Gereken tedbirler alınmazsa, dünyamızın en berbat ekonomik felakete yanlışsız gittiğini savunuyor.
Daha evvelki kitabı da “Kriz İktisadı: Dünya İktisadının Çöküşü ve Geleceği” başlığıyla 2017 yılında Türkçe’ye çevrildi.
Roubini’ye nazaran, dünyanın gördüğü en makûs borç krizi, çok fazla para pompalayan hükümetler, çalışanlara ve birçok mal ticaretine kapatılan sonlar, Çin ile ABD ortasında yeni bir muhteşem güç rekabetinin yükselişi ve direkt en kalabalık kentlerimizi vuran iklim değişikliği üzere felaketlerle karşı karşıyayız.
İŞTE DÜNYA İKTİSADINI FELAKETE GÖTÜRECEK 10 MEGA TEHDİT…
Ünlü iktisatçı birbiriyle ilişkili 10 mega tehdidi şöyle sıralıyor:
1-Bütün borç krizlerinin anası; büyük borç tuzağı: Roubini, borçlanmadaki süratli artışın finansal istikrarsızlığa yol açacağını, buna bir de nüfusun yaşlanması eklendiğinde önemli meselelerin gündeme geleceğini vurguluyor. 2021’in sonunda, hem kamu hem de özel global borç, gezegenin gayri safi yurtiçi hasılasının yüzde 350’sini aştı. 1970’lerde bu oran yüzde 100’den azdı. Tüm Borç Krizlerinin Anası ya bu on yılda ya da bundan sonra kaçınılmaz görünüyor.
2-Kamu ve özel kesimde iflaslar: Borç felaketi iflasları ve öteki düşünceleri beraberinde getirecek. Kâr hissesi kaosu, şirket kurtarmanın ahlaki tehlikesi, servet yahut emeğe vergi ve alacaklıları yok eden enflasyon.
3-Demografik vakit bombası: Nüfusun süratle yaşlanması demografik saatli bombayı yaratıyor. Emeklilik yükümlülükleri, yakın gelecekte hükümetler için büyük bir sorun haline gelecek. En büyük 20 iktisatta emekli maaşı yükümlülükleri şaşırtan bir halde 78 trilyon doları buluyor.
4-Kolay para tuzağı ve patlama-çöküş döngüsü: Hükümetlerin yıllar boyunca nakdî genişlemeye gitmesi akabinde faiz oranlarını süratle artırması bir diğer mega tehdit.
5-Yaklaşan büyük stagflasyon: Roubini’ye nazaran, 1970’lerdeki stagflasyon bir ısınma aksiyonu. Ona nazaran, dingin büyüme ve artan fiyatların acı verici birleşimi kaçınılmaz olarak yaklaşıyor. Durdurmak için hiçbir şey yapmayacaklar ve bu Büyük Stagflasyonist Borç Krizine yol açacak.
6-Para ünitelerindeki erime ve finansal istikrarsızlık: Stagflasyonu daha fazla para ünitesi erimesi ve ekonomik istikrarsızlık takip edecek. Yunanistan ve İtalya’nın mali zayıflığı Avrupa para birliğinin çöküşünü tetikleyebilir. Mali çalkantı birebir vakitte daha fazla korumacılığa ve endüstriyel üretimin tekrar canlanmasına yol açacak. Bu, globalleşmeden uzaklaşmayı ve birbirine bağlı dünyamızın daha fazla parçalanmasını hızlandıracak.
7-Küreselleşmenin sonu?: Roubini, memleketler arası ticarette pürüzlerin daima yükselmesiyle globalleşmenin de en düzgün ihtimalle askıya alındığına inanıyor.
8-Yapay zeka tehdidi: Roubini’nin dikkat çektiği öteki bir sorun ise: Yapay zeka birçok emekçiyi işten çıkaracak. Yığının zirvesindeki az sayıdaki bilgi personeli “globotik devrim”den sağ çıkacak. Oburlarının birden fazla rekabet edecek marifetlere sahip değil, bu nedenle hem işsizlik hem de gelir eşitsizliği keskin bir formda artacak. “Otomasyonun kaptığı işlerin yerini yeni işlerin aldığı keyifli bir gelecek görmüyorum. Bu ihtilal ölümcül görünüyor” diye yazıyor.
9-Yeni soğuk savaş: ABD ile Çin ortasındaki teknolojik üstünlük çabası, mevcut jeopolitik tansiyonları daha da artıracak. Bu, iki rakip üstün güç ortasında bir savaşı tetikleyebilir. “Çin dünyanın en büyük iktisadı olacak, buna hiç kuşku yok, bu yalnızca ne vakit olacağı meselesi” diye yazıyor.
10-Gezegenimizin akıl almaz geleceği: İklim değişikliği problemini ele almaya çalışan global karbon vergileri üzere tüm ekonomik yahut teknolojik düzenlemeler ya politik olarak imkansız ya da engelleyici derecede maliyetli.
DEMOKRASİ VE KAPİTALİZM ORTASINDAKİ EVLİLİĞİN BOZULMASI BİR FELAKET HABERCİSİ
Diğer kitap, neo-liberal dünyanın tahminen de en saygın, en ciddiye alınan, okunan ekonomisti; Financial Times’ın baş iktisat yorumcusu Martin Wolf’a ait… O da hiç umutlu değil. “Eskiden meseleleri ortaya koyardı lakin iyimserdi artık ziyadesiyle karamsar ve endişeli” deniliyor.
Wolf’un yeni kitabı, “Demokratik Kapitalizmin Krizi”, demokrasi ve kapitalizm ortasındaki evliliğin nasıl ve neden bozulduğunu sorguluyor. Demokratik sistem için felaket kehanetinde bulunan müellif, “Liberal demokrasi ile özgür piyasa kapitalizmi ortasındaki “zor fakat pahalı evlilik” -biz onu durdurmak için bir şey yapmazsak- boşanmaya gerçek gidiyor” tespitinde bulunuyor.
Wolf’a nazaran, refah artışının yavaşlaması ve çok başarılı birkaç kişi ile geri kalanlar ortasındaki dağılımın da daha eşitsiz hale gelmesi, hükümetlerin fırsat ve sürdürülebilirliği geliştirmek için kamu mallarına yatırım yapmayı küçümsemeleri ve akabinde gelen otokrasi seli; yöneticilerin sonunu getirebilir. Gerçi; Orbán, Erdoğan, Xi, Putin ve Trump’ın otokrasileri esasen vasat olsa da, “popülizmin ahlaksızlıklarıyla despotizmin kötülüklerini” birleştirerek, yeniden de galip gelebilirler. Lakin kapitalizm otarşiye (kendi kendine kâfi olma niteliği) kaymadığı ve demokrasi otoriterliğe dönüşmediği sürece, birleşik demokratik kapitalizm sisteminin, Batı için en büyük varoluşsal tehdidi temsil eden Çin’in emellerini engelleme talihi var.
Wolf, milliyetçiliği reddeden ve vatandaşlığı “özgür ve demokratik bir toplumda insanları birbirine bağlayan bağ” olarak genişleten ve gerçek eşit şartlar yaratan toplumsal mukavelenin yenilenmesini savunuyor.
Görüldüğü üzere, neo-liberal sistemi büyük tehlikeler bekliyor ve artık sistemin kalelerini savunanlar bile telaşlı ve karamsar…
GEÇEN HAFTA NELER OLDU?
Nisan ayı ilerlerken, yatırımcılar dünyanın en büyük iktisadının sıhhati hakkında daha fazla fikir arıyor. Geçen hafta ABD’de tarım dışı istihdam dataları umutların artmasını sağlayamadı. Bilgiler istihdam artışının soğuduğunu ortaya koydu. Mart ayında tarım dışı istihdam artışı 236 bin oldu. Beklenti 238 bindi. İşsizlik oranı ise yüzde 3.6’dan 3.5’e geriledi.
Bu ortada Milletlerarası Para Fonu (IMF), ABD ve Euro Bölgesi’ndeki ekonomik faaliyetlerde daha fazla yavaşlamaya paralel olarak önümüzdeki beş yılda global ekonomik büyümenin yalnızca yüzde 3 ile 30 yılı aşkın bir müddetin en zayıfı olacağı konusunda uyardı.
Bu ortada, Rusya iktisadı, yaptırımlar ve Ukrayna savaşının maliyeti nedeniyle 2022 yılında yüzde 2.1 küçüldü. Rus iktisadı 2021’de yüzde 5.6 büyümüştü. Batı’nın bu kadar sert yaptırımlarına ve daha evvelki yüzde 12 civarında küçülme iddialarına karşın, Rus iktisadının bu kadar yumuşak bir oranda daralması ilgi alımlı.
Borsalarda hava olumluydu. Dow Jones endeksi yüzde 1.9, Avrupa borsaları da yüzde 1 civarında yükselişlerle haftayı tamamladı. Dolar endeksi, FED’in gelecek ay 25 baz puan faiz artışı yapabileceği yorumları üzerine bu ay içindeki en yüksek düzey olarak 102.2’ye çıktı. ABD işsizlik bilgilerinin akabinde altın fiyatları canlandı ve ons fiyatı 2 bin doların üzerine çıktı. Altın haftayı yüzde 2.18’lik yükselişle ons başına 2011,90 dolardan kapattı.
BU HAFTA NELER OLACAK?
Bu hafta ABD’de tüketici enflasyonu ve perakende satışlar ve akabinde Federal Açık Piyasa Komitesi (FOMC) Tutanakları, sanayi üretimi, üretici fiyatları ve Michigan tüketici itimadı endeksi üzere değerli açıklamalar var.
Geçen ayki bankacılık krizinin akabinde ABD’de JPMorgan ve Citigroup üzere büyük bankalar bu hafta birinci çeyrek bilançolarını açıklayacak. Gelecek hafta da Goldman Sachs, Morgan Stanley ve Bank of America bilanço açıklayacak. Krizin kâr sayılarına yansıyıp yansımadığına bakılacak.
Öte yandan Çin, enflasyon oranını ve ticaret bilgilerini yayınlayacak ve Kanada Merkez Bankası ile Kore Merkez Bankası para siyasetinin gidişatına karar verecek. Ayrıyeten Hindistan, Brezilya ve Rusya’da TÜFE sayılarını yayınlayacak.
Ayrıca, IMF bahar toplantılarında Global İktisadın Görünümü raporu yayımlanacak ve büyüme ve öbür bilgi varsayımları yinelenecek.